Meergelaagde reis van emotionele intensiteit

Huidig (begin maart 2022) voelen nogal wat mensen (inclusief ikzelf) emotionele intensiteit. In reactie op de oorlog in Oekraïne, in reacties op duiding van dit geweld, in reactie op de ongelijkheid die (weer en nog meer) zichtbaar wordt, in reactie op de verslaglegging. Verdriet, woede, ontzetting, frustratie, onmacht, overweldiging, zinloosheid en wrange, bijtende, desolate stilte. Het komt allemaal voorbij.

In onze omgang met emotionele intensiteit kennen we vele vormen, zoals de cognitieve (her)schepping van zingeving die volgt op emotionele intensiteit expressief toont.

In sommige analyses wordt verwezen naar het gevaar van een soort enthousiasme rondom oorlog; geweld is emotioneel gerechtvaardigd in reactie op een aanval, dit kan tot een (overlevings-)roes leiden waarin spiegeling van gedeelde menselijkheid niet meer gebeurt. In andere kritische analyses gaat het over het type empathie dat met name gericht lijkt te zijn op de mensen aan wie we ons directer kunnen relateren omwille van leefomgeving, tradities, uiterlijkheden, dominante narratieven... Een ander wijst naar alle andere plekken in de wereld, nabij of veraf van de oorlog in Oekraïne, waar al sprake was van wreed geweld: waarom spreken we daár niet over, waarom gaat onze aandacht en geld daar niet naartoe? Weer anderen schrijven over de complexe geschiedenis die deel uitmaakt van de huidige situatie, pogen de polarisatie uit eén te rafelen tot situaties, belangen en betrokkenen waar velen geen weet van hebben. Sommigen zien met name de welhaast onvoorstelbare, concrete gevolgen van het actuele geweld en hebben geen woord binnen handbereik om de ontzetting hierover te duiden. Niet zelden wordt er gezocht naar dé oorzaak, dé manier om hiermee om te gaan en dé waarheid als het gaat over toegepaste rechtvaardigheid.

In de analyses zoek ik soms naarstig naar emotionele integriteit, de ruimte om te doorvoelen wat ik voel (een principieel nee tegen geweld) én de ruimte om de complexiteit élders, daár belichaamd en geleefd, niet te onderschatten noch wanen dit volledig te doorzien. Na een online uiting van mijn directe, emotioneel intense reactie, naar mijn indruk genuanceerd bespiegeld, ontvang ik ook enkele adviezen. Die ik niet voel nodig te hebben noch gevraagd heb en die daarmee de kwetsbaarheid, die we dus delen, voor mij onderstrepen.

Bij de veelzijdigheid van de analyses en reacties denk ik aan de ‘meergelaagdheid’ (multilevelness) die Dabrowski in zijn theorie van emotionele en morele ontwikkeling heeft uitgewerkt. Elk mentaal construct, elke emotie of motivatie, komt binnen de groeidynamiek van elke ontwikkellaag (uit de theorie, van primaire integratie tot en met secundaire integratie) anders tot uiting. Iemand die emotioneel groeit, doorleeft via het proces van positieve desintegratie deze meergelaagdheid binnenin zichzelf en ijkt 'daarop' een waardenhiërarchie.

Empathie ziet er binnen primaire integratie (laag I) anders uit dan binnen georganiseerde meergelaagde desintegratie (laag IV). Binnen primaire integratie zijn er rudimentaire aspecten van empathie, veelal in de vorm van het onnavoelend en onnadenkend meebewegen met andermans emoties, stemming of impulsen. Bij meergelaagde spontane desintegratie gaat empathie over bewuste identificatie met jezelf (vanuit zelfkennis en inclusief de context en mogelijkheden waarbinnen jij je bevindt) en doorleefde empathie voor (de kwetsbaarheid en kracht van) de ander. Binnen secundaire integratie gaat empathie volgens mij over doelgerichte compassie, dat je de waarden die je hebt, daadwerkelijk leéft in de doelen die doorleefd uit je waarden voortvloeien. Een groeiende waardenhiërarchie is de basis voor de doelen, een hiërarchie die bespiegelde levenservaring, inclusief conflicten en verschillende emotionele belevingen, als bron van wijsheid kent.

Dabrowski's complexe onderzoek van emoties en motivaties in ogenschouw nemend, onderzoek ik hoe de emotionele intensiteit van deze week door mijn lijf en geest reist. En een uitweg zoekt in gebalde vuisten en uitgeblafte woorden. Behoeftig is naar bevestiging, ontheemd rondwandelt op social media pagina’s, op zoek naar spiegelende stemming. En dan even vast lijkt te komen zitten in mijn maag, als samenballend verdriet dat mij conflictueus tot 'niet' - wat Dabrowski zou noemen: psychoneurotisch - stemt. Ondertussen, tóch, zoekend naar een hernieuwd wereldbeeld, een integratie van de shock, het confronterende besef van eeuwenoud geweld, mijn neiging geweld op andere plekken in de wereld te ontzien en de ook in mezelf herkende, menselijke neiging het zelf als superieur aan eigenlijk grenzeloze kwetsbaarheid te zien.

Hoe erken ik een hereniging tussen emoties en cognitie, een gevoelswijze houding die hier en nu van waarde is? Een hereniging die niet onmachtig is, handelingsmogelijkheden bevestigt maar ook besef van bescheiden invloed en kennis betreft.

De emotionele intensiteit reist door. Door een laag, op en neer naar elke laag, soms wrang strevend naar een 'ontwikkellaag'. En als het dan de tijd en ruimte heeft gehad, resoneert in mijn gehele lijf en geest, in verbinding is bespiegeld en in meditatie is doorleefd, dan transformeert de intensiteit tot een weliswaar raakbaar besef van waarden. Een scherpe - en veel liever absoluut niet nodige - herinnering aan de diepste waarden die ik in mij voel, maar waar ik in leefgemak en bij talrijke afleiding niet zelden weinig bewust van ben in mijn keuzes en acties:

dat we écht allemaal kwetsbaar zijn, het met elkaar van doen hebben in dit leven, we altijd lerende zijn en daar nooit klaar mee zijn en dat we elk moment weer de mogelijkheid mogen doorvoelen om dát te (leren) kiezen en te doen wat wijs, compassievol en mogelijk is. Met al het falen, het menselijke stuntelen, de niet weg te denken kwetsbaarheid én de zinderende zingeving van leven van dien. Een waardenhiërarchie waarbij een bewuste keuze voor geweld idealiter geén plek heeft, geen goeds doet.

En zo rust ik even uit in het hernieuwde voornemen om mijn passie voor emotionele ontwikkeling te laten spreken in woord en daad. Ruimte – woonruimte tot sensitieve spiegeling - te bieden aan hen die het nodig hebben, nu dat ik het voel te 'hebben'. En te durven om het leed in de wereld te zien, te durven er nog meer voor anderen te zijn, ook als dat van mij meer dan gemakkelijk aanpassingsvermogen en positieve onaangepastheid vraagt. En de met intensiteit gevoede reflectie vindt haar weg ook naar creativiteit; hoe kan ik deze intensiteit integreren in mijn activiteiten als spreker en trainer?

Ik tik op het toetsenbord, zie nieuwe invalshoeken, leef het leven weer verankerd en voorwaarts. Veiligheid en vrijheid leven ook immer samen. Ik denk nog een keer aan mensen die in onveiligheid leven en kan voor nu niets anders dan mezelf de vrijheid gunnen om de emoties die hierbij opkomen ontspannen te doorvoelen. Zodat de emoties niet als innerlijke conflicten een daadkrachtig geweten in de weg zitten, maar juist richting en moed bieden.

Ongeloof

"Zo vaak, zo beduusd. Wat is dit voor wereld, wat zet ons als mens ertoe aan zo te leven? Gewelddadig, zelfs in de schijnbaar meest onschuldige keuzes. Elke dag, zo vaak geleefd, deze terugval. Wie ben ik zelf, wat zet mij aan zó te leven? Ik, precies een mens, zoals één van vele tegen wie ik mij afzet met vragen, vragen, overvragen. Met ongeloof.

We zijn geen overprikkelbare mensen, we leven in een overprikkelde wereld. We mogen onze stem uitbrengen, maar belichamen onze stem mondjesmaat. We vormen de omgeving naar onze hand en ontzien in onze expansiedrift een schrijnend tekort aan interne ruimte. Met woorden en beelden representeren we onze zintuiglijke ervaringen, niet zelden zo geconstrueerd dat onze boodschap een opluchtende, vervalsende polariteit poneert. Zo dichten we ons denken en daarmee ook ons hart en onze blik.

We hebben geen grip op de complexiteit en reduceren al het levende daarom tot wat voor ons ‘mens’ heet. Hongerig naar bevestiging van een bestaansrecht dat geen veroorzaker kent en wordt gelegitimeerd door de helderziende dood, zo overwoekeren we onze capaciteit tot verbinding met impulsen, wordt onze zijnswijze een overschaduwen, en onderdrukken we de inzichten die onze identiteit zichtbaar tienzijdig en afhankelijk verklaren."

Terwijl ik nieuwsberichten lees over op handen zijnde, gewelddadige conflicten, ontzetting voel en mij een weg probeer te banen door een onhoudbare mix van woede, verdriet en perspectiefzucht, denk ik aan de reflectie "Ongeloof" uit de bundel 'Intens mens' (bovenstaande tekst is een citaat uit deze reflectie). Ik sta mezelf toe te doorvoelen wat ik voel, geen herinterpretatie de leiding te geven en te ervaren dat het drammerige ongeloof een viscerale oproep tot bewustzijn met realiteitszin en moedige compassie is. Maar niet voordat ik het diepe, met recht verwoede verdriet voel en haar via bewuste ervaring als wijsgerige erken - opdat machteloosheid niet de regie in handen neemt.

Hoe geven we plek aan intense emoties? Hoe zijn we er voor elkaar in onvoorstelbare situaties?

Dans je vrij

“A dance an hour a day keeps the doctor away"*

Afgelopen zaterdag werd ik 37. Dat vierde ik met swingende billen en losse heupen, want dansen ervaar ik als eén van de meest intense en passende manieren om het leven te doorvoelen én te bejubelen. Dansend is belichaming een zinderend gegeven, dansend ontstaat er ook vaak een vanzelfsprekende 'community' van sierlijke co-creators. Een 'social body' waarin lieftallige begroetingen, speelse uitreikingen, soepele manoeuvres en muzikale synchronisatie het stokje overnemen van mogelijke miscommunicatie, haperende woorden of drukkende kopzorgen. Dansen is een zoet cadeau van in leven zijn en overal waar dansen (of zingen) niet mogelijk is omdat er te weinig veiligheid is, daar mogen we nog werken en steun bieden aan een zachte en muziekschenkende basis. Dansen is opladen, de complexiteit van het Al met moedige ledematen aan eén rijgen, ontspannen via inspanning en in het beleven van de bewegingen tevens een herinnering aan proportionele actie-reactie. Dansen is ook een vorm van intensief denken, de fijnste manier om de (zo gortdroog genoemde) 'executieve functies' te oefenen. En dan, waar de muziek de vertrouwenswaardige dirigent van je bewegingen mag zijn, is er gaande de dans zelfs een gezond oplossend zelfbewustzijn. Leve de dans! Dansen we een keer samen?

*Meer weten over het zeer gezonde recept 'dansen'? Zie bijvoorbeeld deze link van de Radboud Universiteit

Lichte empathie

Uitzonderlijke empathie wordt regelmatig door ouders van begaafde kinderen als kenmerk benoemt. Stereotypering is ongewenst, het klopt niet te stellen dat deze empathie als kenmerk voor alle begaafde personen geldt. Wel kom ik in de begeleidingspraktijk met enige regelmaat voorbeelden tegen die schitterend en schrijnend tegelijkertijd zijn. Jongvolwassenen die vertellen dat ze zich op zes-, soms vier-jarige leeftijd al intens bewust waren van hoe hun impulsieve reacties kwaadsprekerij over anderen konden betreffen. Een abstraherend vermogen waar we letterlijk 'u' tegen mogen zeggen. En daarbij de soms rauwe zelfafwijzende reactie, met een absolute intensiteit die wel bij de leeftijd past ('ik ben slecht en moet mij afzonderen'). Kinderen die op jonge leeftijd te allen tijden proberen niet tot last te zijn en continu bezig zijn het aller -, aller-, allerjuiste te doen, waarbij het ik-perspectief volledig gevuld lijkt met de vraag 'hoe het voor de ander is'. Uitkomst is mogelijk een zwaarmoedige rigiditeit in denken, doen en voelen en tegelijkertijd een verwoede, ambivalente, onderdrukkende zoektocht naar authenticiteit, iets dat maar mondjesmaat door de dominante cultuur gespiegeld wordt. Als de vroegkinderlijke herinneringen opkomen, kijken we hier met een milde openheid naar en kan langzaamaan, soms rommelig en dan ineens glashelder een besef van identiteit en wederkerigheid opgroeien. Opblóeien vanuit de perioden waar het eerder een bron van opgepotte schaamte en schuld werd. Eerlijk kijken naar deze andergerichte empathische neiging, waarom de controlezoekende reactie heel menselijk is en hoe empathie als kwaliteit en mogelijke kwetsbaarheid nu voortleeft; dat blijkt waardevol. Het mag er zijn, ik mag er zijn, we zijn er.

Schaamte - en schuldgevoelens bij grensoverschrijving

Wie emotioneel bewust is, weet dat je in een situatie van intense schaamte als het ware 'bevroren' bent en niet uiting geeft aan wat je ervaart, wat er gebeurt/d is en wat je nodig hebt. Dit is simpelweg niet mogelijk in deze gemoedstoestand, je klapt 'naar binnen' en je levensenergie wordt daar vastgezet. Dezelfde schaamte gaat vervolgens venijn rondzingen in het gedachten - en gevoelsleven, zoekt daar eigenlijk een verlevendigende uitweg, schudt het sensitieve bewustzijn telkens op een onprettige manier zelfbewust wakker, waarna spontaniteit zich weer verstopt. De etterende schaamte ('mag ik er wel zijn?') kan op den duur een door verwarrende cognities gekenmerkte, zelfafwijzende vorm van schuldgevoel worden ('ik mag er niet zijn, ik doe dingen die niet oké zijn'). Wat in essentie een kenmerk van morele integriteit is (bewust schuldgevoel als voorganger van verantwoordelijkheidsbesef richting je medemens), verwordt tot morele bevriezing en een pijnlijk gemis aan zelfliefde. Handelingsvermogen verdampt verder, gemoedstoestanden worden zwaarder. En wat een naar (afschuw) en gepast gevoel van grensoverschrijding was, is nu een ontregelend gevoel van minder mens zijn.

Dat bovenop deze complexe verwarring vaak ook onbegrip over deze complexe emotionele toestand volgt ('waarom schaam je je zo?', 'waarom heb je niks gezegd?') geeft des te meer weer dat er geen compassievolle openheid (maar onmacht) leidend is in relationele zin. Dat er geen gelaagd begrip gaande is van wat een indringende grensoverschrijding doet met je emotionele leven, juist omdat we als medemens intens afhankelijk zijn - en blijven - van elkaar.

Empathie is eerst en geduldig willen begrijpen wat het voor de ander betekent, wat de ander heeft beleefd. Verantwoordelijkheid nemen is de verantwoordelijkheid op de juiste plek erkennen, te beginnen met een duidelijke identificatie van wie je zelf bent en wat je zelf doet en voelt.

#emotioneleontwikkeling #thevoice #sensitiviteit #schaamte #schuldgevoelens #grenzen #empathie #verantwoordelijkheid

Verwondermiddel

Waarschijnlijk was ik een jaar of 17,18. Hoewel ik niet meer precies weet wat de aanleiding was, herinner ik mij wel het besef dat de continue rigiditeit van mijn gedachten en gedrag niet tot zingeving zou leiden. Zo kwam ik op het voorstel om een paddotrip te doen en zo geschiedde. Ik was weliswaar in een kwetsbare (zoekende) positie, met een verkruimelde identiteit en een stille depressie. Het psychedelisch opschudden van de perserverende gedachtenstroom zou wellicht daarom des te meer een therapeutische sessie blijken, mijn intuïtie kon ik achteraf herwaarderen.

Hemeltjelief, wat heb ik gelachen. Maar meer nog dan de bekende lachkicks om de bizarriteit die het leven heet en de geometrische dans op mijn netvlies, herinner ik mij eén diepgaand moment van inzicht. Ik stond voor de spiegel, hallucineerde uiteraard, en zag mezelf zo dik als dat ik mezelf voelde. En ik kon het niet nalaten om er enorm om te lachen, te meer omdat ik mijn vriendin uitnodigde ook in de spiegel te kijken en mijn gigantische omvang waar te nemen. Dat kon natuurlijk niet en ook dat gegeven was ademschenkend grappig.

Dit is een van de meest zalvende lachsalvo's geweest in mijn leven. Het feit dat ik én zo concreet hallucineerde hoe ik mezelf 'in 't eggie' vervormd zag én dat ik er hartelijk om kon lachen, overschreed op helende wijzen de grenzen van mijn denken en doen van het dagelijks leven. Een dagelijks leven waarin ik continu zelfafwijzend was en geen liefde voelde voor het lichaam dat ik ben.

Psychedelische trips kunnen zeer lichtzinnig en zeer diepgaand zijn. Ontregelend ook, het zou niet de laatste keer zijn dat ik een stuk ego en dwingende controle abrupt kwijt was. Set en setting is belangrijk, wijsheid ten aanzien van dosering en moment ook. Deze disclaimer blijft houdbaar en belangrijk. Met dit in gedachten, waardeer ik het expliciet dat er momenteel weer ópen aandacht is voor psychedelica als ondersteunend middel in emotionele en spirituele groei. Zoals via wetenschappelijk onderzoek, zie bijvoorbeeld dit NRC-artikel.

Een beetje lol heb ik wel bij de volgende passage uit het artikel:

"In Nederland gebeurt dat ook, bijvoorbeeld in het Groningse UMCG. Psychotherapeut Jan Mars begeleidt daar experimentele therapiesessies met psilocybine, de werkzame stof van paddo’s en truffels. „Dat doen we in een rustige kamer met gordijnen en gedimde lichten, waarbij de participant op bed ligt met een oogmasker en een koptelefoon met muziek, om zo de aandacht naar binnen te richten. We zorgen voor een huiselijke en fijne sfeer, zodat patiënten zich zo vertrouwd mogelijk voelen om zich aan het proces over te geven, in plaats van in verzet te komen.”

De creatie van een zintuiglijk extra prettige en emotioneel huiselijke setting lijkt mij sowieso van waarde; daar kan wat mij betreft ook buiten de tripsetting flink mee geëxperimenteerd worden in de gesprekskamers (blikkerend wit en plastic planten scheppen in mij althans geen harmonische gevoelens van waaruit ik lastige thema's durf te uiten). Wellicht is het beste plan om het gesprek al wandelend buiten in de natuur vorm te geven, da's oók een shortcut naar een mogelijke, intense ervaring van verbinding .

Goed, ik juich aandachtig onderzoek toe: moge het mensen helpen om de complexiteit en intensiteit van hun menszijn te waarderen en invoelend te begrijpen. En moge het ook een herwaardering brengen van wie we ín de natuur zijn. Een trip is doorgaans geen wondermiddel: eerder een verwondermiddel. Het is, zoals beschreven, een potentieel intense ervaring van inzicht en verbinding, noem het een mogelijke suprameditatie. Dit compassievol doorgaan en (ook nadien) begeleiden, dat lijkt mij hoe dan ook waardevol om positief te stimuleren binnen de zorg voor elkaars welzijn.

Psychische grootsspraak

'Er moet meer aandacht komen voor de spirituele kant van psychisch lijden (zie dit artikel)'

Een taal van verbinding en begrip mag centraal staan. Mystiek, poëzie en symbolisering van emoties en gevoelens, van kabbelende en stormende ervaring, van onthutsende en vervullende levensgebeurtenissen en überhaupt het onwaarschijnlijke van in leven zijn. Ook de directheid die er mag zijn rondom kwetsbaarheid, in schijnbaar niet omhullende woorden als 'Ik ben verdrietig'. Zoals ik onlangs mocht ontvangen: 'Je hebt me een nieuwe taal geleerd, die van fysiek-emotioneel de wereld duiden. Ik haal nu heel veel levensplezier uit het voortdurend bevragen van de interoceptieve betekenis van alle prikkels die ik gedurende mijn dag mag ontvangen.'

Waar voor deze persoon ook liefde, enerzijds een allermeest spiritueel, anderzijds een zeer concrete beleving, mee verbonden is: '[Dit] heeft me langzaamaan de basis gegeven om mezelf positief te duiden en bovendien om een diepe liefde te voelen, voor mezelf én voor het leven.'

Deze woorden las ik met ontroering, we realiseerden in ons contact een cocreatie. Dat is contact.

Als begeleider meebewegen met andermans ontwikkelende levensverhalen en ervaren levensprikkels, dat voel ik ook als pendelen tussen mystiek en verheldering. Pendelen tussen een fijnzinnig vermogen een in-alles-verbonden-wereld tot concepten, voornaamwoorden en tijdspaden te onderscheiden en een eeuwenoude behoefte en kunstige kunde om wat grofweg 'ervaring' heet te symboliseren in beeldspraak, archetypen en rituelen, een spiegeling en stembuis van sensationele en relationele lichaamstaal.

Op persoonlijk vlak had ik het geluk bevriend te raken met het schrijven en vervolgens mijn belevingswereld haar rechtmatige bestaan op een papier herkende. Dat iedereen kwetsbaar is en we elkaar daarin ontmoeten, dat vervulde mij van richtingbiedende zingeving (https://lnkd.in/eXxEJ_E). Liefde heeft daar spreekruimte en een oprecht onderzoek van beleving kan hierin opleven:

"Van Spronsen vond zichzelf namelijk niet ziek, ze was enkel in de war over wat ze wilde met het leven. [...] Dát was voor mij belangrijk: hoe ga ik met deze gevoeligheid om in mijn dagelijks leven? Ik was zelf helemaal niet bezig met ‘symptomen’."

Ook een woord als 'begaafdheid' dekt geen intense, complexe lading van voortgaande levenservaring. Zoals Sonja Morbé betoogde (https://lnkd.in/dTA6F9Kd), is een 'woord' tijdelijk betekenisvol, binnen een sociale en narratieve context. Als we het hebben over intensiteit, complexiteit en gedrevenheid als kwaliteiten van begaafdheid (https://lnkd.in/dDcxBjch), zijn we ook aan het pendelen tussen een nét voldoende concretiserend begrip en een mysterie-liefhebbende duiding van alles wat 'begaafde' levenservaring individueel én eeuwenlang omvat. Gaandeweg ontploft het woord van betekenis: het gaat zóveel betekenen dat het gevoelsmatig 'alles' betekent;

omdat het er allemaal, in grote diversiteit en contextuele specificiteit, mag zijn.

Verloren in een onderzoekswaardig heelal

In een tijd waarin wetenschap en spiritualiteit regelmatig geassocieerd worden met aan elkaar tegengestelde groepen mensen in de samenleving vind ik het prettig inspirerende personen te delen die in hun denken, doen en maken een intrigerende combinatie van analytische scherpte en intellectuele nieuwsgierigheid, creatief synthetisch denken en esthetische en kosmische gevoeligheid laten zien.

Zo is er Richard Feynman. In het volgende clipje legt hij uit waarom hij als wetenschapper een bepaalde schoonheid in een bloem ziet. Kan zien. Daarmee opent hij mijn ogen naar werelden die ik veél minder scherp op mijn netvlies heb. En dat vind ik bescheidenmakend inspirerend. Het doet mij eraan herinneren dat er talrijke manieren zijn om schoonheid te beleven en ook dat een discipline of paradigma geen alleenrecht op zoiets als schoonheidsbeleving heeft: https://lnkd.in/dMCj_5h9

Een ander leuk (weliswaar muzikaal opgeklopt) filmpje van Feynman is het volgende: https://lnkd.in/d3ww7A6S. Hierin licht hij toe dat hij niet bang is voor onzekerheid, in ieder geval niet in zijn denkwereld. Dat vind ik ook weer inspirerend, omdat hij hiermee laat zien dat hij als kritisch en toetsend denker niet per se of alleen uit is op ‘controle’, hij wilt begrijpen hoe natuur werkt en als daaruit blijkt dat wij als mensen een nietig wezen zijn in een immens groot en doelloos heelal, dan is dat zo. Grappig genoeg lees ik dit als waardering van mysterie en een expressie van zijn exploratielust. Ook dit ervaar ik dan weer als een interessante inkijk in hoe een wetenschapper zou kunnen denken, waar diens diepere onderzoeksmotivatie op niveau van levensbeschouwing mogelijk op uitmondt.

Tenslotte is er het volgende filmpje van Feynman waarin we een prachtig voorbeeld zien van hoe doorvragen werkt. In interactie met de nieuwsgierige interviewer rafelt Feynman met zijn kritisch denkvermogen (en een ongeduldig motortje van frustratie) een waarom-vraag uit-eén (ha) tot complexiteit en referentiekaders: https://lnkd.in/d7wVf2eE

Zingeving loopt los

"Misschien kunnen we [...] opnieuw een kerk, moskee, synagoge, tempel binnenlopen. Net weer die drempel overgaan waar de meeste psychologen, psychiaters en filosofen zo nadrukkelijk stoppen. Wellicht kunnen juist moslims hier een weg in wijzen (Zie: deze post)."

In de (al dan niet door stilte omvatte) dialoog die daar in de kerken, moskeeën, synagogen en tempels mag ontstaan nodig ik ook graag geesteswetenschappers uit. Geesteswetenschappers die bronnen uit de kunstgeschiedenis, literatuur, geschiedenis, filosofie, uit film en theologie (toegankelijk) maken.

Dat doet mij denken aan de toekomst van onderwijs. Een kruisbestuiving tussen de natuurwetenschappen, geesteswetenschappen en sociale wetenschappen, dat mag nog meer opbloeien. Ik vertrouw erop dat Robbert Dijkgraaf, de nieuwe minister van OCW, ook de kunsten en geesteswetenschappen waardeert. Hier word ik als literatuurwetenschapper waardig blij van. Een heel stuk zingeving viel voor mij op haar plek toen ik de module 'Zeven meesterwerken' volgde. De exploratieve intensiteit van levensbeleving vond haar plek op bladzijden, lijden en lastige levenservaring bleek deel van een zingevende context, in transcendente ervaringen bleek ik even te pieken van zingeving.

En, ook allen die 'straatwijs' zijn mogen evengoed uitgenodigd worden voor dialogen in de leegstaande kerken. Zingeving komt vaak zat in de vorm van een 'rap' en andere vormen van intrigerend anders (s)preken en verbinding creëren. Het is levenskunst deze vormen van spreken ook werkelijk spreekruimte te bieden en op waarde te (leren) schatten. Zo ook zijn er ondertussen talrijke ervaringsdeskundigen die nogal wat wegen zelf bewandeld hebben; goede gidsen. En laten we de diversiteit van culturen ook de drempel overgaan, precies waar Vincent Duindam in zijn blog kort aan raakt.

In de context van dit bericht denk ik ook meteen aan het fantastische werk van De Kerkvernieuwers.

"De Kerkvernieuwers is een stichting die zich inzet voor het maatschappelijk gebruik van (deels) leegstaande kerkgebouwen. Wij werken aan het ontwikkelen van toekomstvisies voor kerkgebouwen, het betrekken van nieuwe doelgroepen en het aanjagen van innovatie (https://lnkd.in/dQQC8-TV)."

Kortom, wat betreft zingeving (hoe kan het anders) is van alles in beweging en zijn prachtige ontmoetingen te voorzien.

Pica pica

Sinds een week neem ik elke dag tenminste vijf minuten de tijd om te kijken naar en contact te maken met 'natuur' in mijn directe leefomgeving. Dit idee leen ik van natuurfilosoof Matthijs Schouten. In zijn aan te raden boek "Spiegel van de natuur" beschrijft hij natuur overigens als 'de fysieke werkelijkheid in zoverre die geheel of grotendeels buiten menselijke invloed tot stand is gekomen'.

Ik wandelde en fietste wel al vaak, maar ik nam niet regelmatig de tijd (aandacht) om een nabije boom, bijvoorbeeld, waar te nemen, te ervaren en werkelijk op te nemen in mijn leefbeleving van de omgeving. Terwijl ik vanochtend naar een, déze nu niet-te-missen boom keek, merkte ik op toch even op te letten of de overbuurman mijn meditatieve moment waarnam. Schaamte. Wat sta ik hier nu te doen? Is dit nuttig? Ziet het er gek uit? En...[protesterend] wat als het nu míjn waarde is om dit, zó, te leren aanschouwen? Mag dat er zijn? Mijn schaamtegevoelens bewogen heen-en-weer tussen wat de Poolse psychiater Dabrowski eenlagige desintegratie noemt (schaamte richting de ander, de norm) en meerlagige desintegratie (schaamte richting wie ik zou kunnen zijn, maar nu nog niet geactualiseerd ben).

Deze preoccupatie met het oordeel van mijn medemens is hartstikke invoelbaar en begrijpelijk, maar leidt mogelijk af van gevoelsmatige verbinding met een groter geheel en bovendien houdt het, in mijn bewustzijn, een relatief kleine kaart van de wereld in stand. Diepe waarden uit mijn ontwikkelende waardenhiërarchie – compassie en scherpzinnige wijsheid – komen zo in gedrang. Ik liet de schaamte passeren en nam met frisse vrolijkheid een drukke ekster waar. En terwijl ik bleef kijken en de gedachteconstructies rondom schaamte minder en minder aandacht gaf, verwonderde ik mij meer en meer over de ijverigheid van deze ekster. Ontroering over hoe de vogel zijn best deed met de takken van de boom. En daar was ineens de David Attenburough-blik in mij, een mix van empathie en alle tijd van de wereld om met scherpe interesse te aanschouwen wat voor natuurspektakel zich voltrok - ínclusief mijn aanschouwende blik. De subjectiviteit van de ander, deze ekster, nam ik scherper waar en ik identificeerde mij in mezelf met positieve kwaliteiten, zoals de empathie.

Zo danste ik tussen humanisme (preoccupatie met en liefde voor mensen, menselijke ontwikkeling) en posthumanisme (de mens als een onderdeel van een complex en alomvattend systeem). Een dans die we ook in de groeidynamiek van Dabrowski’s theorie terugzien, tussen laag III en V, meerlagige desintegratie en secundaire integratie.

In vijf minuten hè, heel efficiënt dus ;-). Dank voor deze dans, Pica pica!

De winter is een wachtkamer

Direct na mijn ochtendmeditatie neem ik de contouren van een bladloze boom waar. In de troostende mist volhardt de boom deze winter, de kentekenen van zijn groeikrachtige doorzettingsvermogen zijn precies die bladloze takken. Mijn perceptie is dankzij de meditatie minder getroebleerd door gedachten, alsof de gedachtenmist zich naar buiten verplaatst heeft en daar juist fungeert als een beeldig decor voor deze fijnzinnige levensboom. Ik sta nog een paar ademhalingen stil bij wat ik aanschouw en merk tussentijds op dat mijn ademhaling enkele noten lager gezakt is, nu de buikstreek bewoont.

Het scheelt een zucht of ik verlang elk moment van de dag naar deze staat en ga in de begeerte aan het specifieke moment, deze glasheldere bewustzijnsstroom, voorbij. Tevredenheid is een delicate balans onderhouden; een balans tussen binnen – en buitenwereld, een balans die we ‘gevoelsbewustzijn’ dopen. Mijn verlangen om met dagelijkse regelmaat te mediteren is met de jaren sterker geworden, want gaandeweg zag ik de onvermijdelijke ups en downs van het leven toch wel voorbijkomen, werd ik bewust van mijn neiging de oorzaak van mijn lijden buitenproportioneel in de ongenuanceerde reacties van anderen te leggen en kreeg ik door dat er onmiskenbaar waarde ligt in een milde oordeelloosheid. Toegankelijke zachtheid, een kwaliteit die ik koester. Een verlangen is echter nog geen strikt doel, zoals een doel nog geen verwezenlijking van dat doel is, wel een poging een verlangen in gedachten en gedrag te regisseren. De ene dag wel, de andere dag niet en soms gaat er een week voorbij, maar de meditatie blijft een beste leermeester door al deze afwisseling heen.

Het mag geen wonder heten dat we in het Westen zo gepreoccupeerd zijn met het woord prikkels. In de wachtkamer van de lokale huisarts zie ik alle wachtenden op hun scherm staren. Ik kijk naar de uitgestalde, schreeuwerige tijdschriften en de plastic planten en voel diezelfde onweerstaanbare drang, tik welhaast, om mijn telefoon te ontgrendelen. Zonder expliciet plan of doel, ‘zappend’ door de wijde digitale wereld, momentjes verbinding snaaien. Ongebreideld verlangen. Met een stroeve wil weersta ik deze gewoonte en aanschouw de vriendelijk ogende wachtruimte. Nu pas valt mij op dat de vereniging huisartsen blijkbaar onder een andere naam is doorgegaan. Ik vraag mij af wat de beweegredenen waren. In de toch altijd wel kwetsbaar voelende positie van de patiënt, voelt zo’n verandering des te meer ongemakkelijk. Ik verzin erbij dat ze in hun vorige bezetting niet meer goed met elkaar konden opschieten. Dat weet ik helemaal niet, dat is een reflectie van mijn reflexmatige lichte zenuwen en richtingzoekende verbeelding. Nu dat ik die ongemakkelijke gedachten gewaarword, wil ik mijn telefoon weer pakken. Prikkel erbij, prikkel eraf. Waar is de balans?

Maar ik weiger mijn telefoon te consulteren en denk aan de boom. De boom wacht. Een winterlang wachten, de boom doet het met sier. De winter is een wachtkamer. De gewoontes láten, de verleiding afwachten. Wachten als loslaten. Laten. Laat de seconden ongevuld voorbijtrekken… Ik zak wat dieper in mijn contemplaties en schrik wakker. “Mevrouw van Lith.”

Gehaast sta ik op en loop tegen een laaghangende lamp aan.

Vanavond weer mediteren, schrijf ik mezelf ter plekke voor.

Meditatie

'Meditation harmonizes the biological level, in which most of the everyday life experiences take place, with higher levels of our emotional life, it quiets and deepens the drama of experiences related to giving up some of our previous values and inclinations toward values that are higher in the hierarchy of development.'

"The toil of existence", K. Dabrowski (1986)

'Uiteindelijk, na twee dagen, ben ik gaan mediteren. Een laatste poging tot overleven, evengoed een dreigende ondergang.

Een nog onbepaald deel in mij vond dit mediteren een argumentloos goed idee. Afgaand op de afgelopen twee dagen was ik zogenaamde argumenten meer dan zat, want ze boden soelaas noch contact. Enkele eerdere meditatie-ervaringen boden een mildheid die nu allesbehalve mogelijk leek. Ik lonkte naar deze mildheid en raakte zo onderhand burn-out ten aanzien van de alternatieven: vechten, vluchten, passieve overgave, hardnekkig slachtofferschap.

De meditatie was scherp, snijdend, een beetje gemeen. Een kleine autocorrectie; wat ik ervoer was scherpte.

Rond mijn hart voelde ik een continu pijnlijke steek. Een emotionele wond, nabrandende, nagelaten gevoelens. Ik mediteerde, overpeinsde de pijn, en was continu, adem in en adem uit, aanwezig bij de sensaties. Ik was de pijn en tegelijkertijd de waarnemer en begeleider van de processen. Er waren geen tranen, die reeds gevloeid hadden. Er waren steeds minder duizelende, zelfkastijdende gedachten, die ik de dagen hieraan voorafgaand reeds een hoorbare, valse stem had gegeven. Er was geen complex aan emoties. Er was slechts duidelijk die scherpe pijn in mijn hartstreek. Gebundeld, lokaal en hoogst communicatief.

Al mediterend werd het kraakhelder waarom ik de daaraan voorafgaande dagen zo worstelde. Waarom ik mijn werk vermeed, sociale contacten niet aanging en meermaals mijn telefoon, sleutels of focus kwijt was.

Zó heb ik jaren geleefd, voelde ik menslievend in. Door de pijn niet te dragen, ontstaat een beetje chaos. Intuïtie is nauw verbonden met het er gewoon zijn van de pijn, dus pogingen deze ervaring van de emotionele wond te vermijden, leidden tot een stuurloosheid, tot grillig gedrag, tot gedachten en gevoelens, tot de overtuiging minderwaardig te zijn en tot de karakteristiek kwetsbare poging mijn dierbaren af te stoten..

[...]

De meditatie loste niets op, in letterlijke zin. Ik was niet ineens gevrijwaard van de emotionele pijn. Ik was erbij. Het geheel – ínclusief de emotionele wond – kon er zijn en zo ontstond er ruimte voor al het andere: de schakeringen, omwentelingen, vluchtpogingen en de vreugde.

Voor de ander.

Compassie.

De meditatie – stilzitten en in deze levenshouding naar de pijn toe bewegen, met de pijn zíjn – bleek geen laatste poging tot overleven, maar een eerste poging tot ermee leven.

Tussen verdriet en compassie ontstaan vele verhalen. In twee dagen tijd doorleefde ik zowel mijn oude verhaal als mijn nieuwe, zich ontvouwende verhaal.'

uit: "Intens mens"

We raken elkaar

‘Vriendschap is misschien op de eerste plaats dat: weten dat je niet alleen bent. Geen volmaaktheid, geen virtuositeit, geen hoogverheven ideaal, geen totale eenheid, maar enkel dat: weten dat de ander er is, dat je niet alleen bent (Paul van Tongeren).’

Zo tegen het einde van 2021 aan intensiveert een gevoel van dankbaarheid. Richting alle mooie mensen in mijn leven met wie ik unieke fragmenten en momenten mag delen, mag beleven. Meer of minder, vooral ook ánders intense mensen, die in hun leven ook ieder een andere, wonderlijke en soms weerzinwekkende complexiteit kennen en juist daarin op talrijke manieren troostende overeenkomsten kennen. En terwijl ik in dit gevoel van dankbaarheid leun, word ik een sensitief, dynamisch begrip van leven gewaar waarbij niet het individu maar de relaties de kern van het bestaan kenmerken. Het bindweefsel, de werkelijke, levende waarden en het veld waarin mijn intieme gevoel betekenis heeft. En terwijl ik in dit besef ijk, ontspan ik tevens in vitaliserend vertrouwen. Dat we elkaar op zoveel manieren raken, in de buurt zijn, bij stipt te meten afstand toch gevoelsnabij. En dat, dát gevoel is belangrijk te koesteren, zo nu en dan onbegrensd te raadplegen. Ook zonder naam en toenaam, zonder uitgewisselde visitekaartjes of dagdagelijkse appcontacten; we raken elkaar.

Dank allemaal, dank relaties

"Jullie maken het leven het beleven waard. Een hogere macht bestaat niet in een doodgewoon mens. Veruit de meest betrouwbare vormen van zingeving bestaan uit gedeelde emotionele intensiteit: precies wat jullie kenmerkt (Uit: Intens mens, Lieve toekomstige relaties)"

Hart - en vaatziekten bij vrouwen

Deze week staat er in mijn agenda dat ik een workshop over zingeving mag voorbereiden. Doorgaans een favoriet, want wendbaar en levendig thema. Toch kan ik mij er moeilijk toe zetten. Onze moeder ligt na een hartinfarct in het ziekenhuis en zingeving voelt benauwend gecomprimeerd tot eén vraagstuk: overleven. De innerlijke speelruimte is beperkt, en hoewel dat ook opheldering en focus kan bieden, heeft gevoelsmatige, tegelijkertijd gerichte en ongerichte onzekerheid momenteel de overhand en is de gepaard gaande bewustzijnstoestand onrijp voor creativiteit. Ik staar naar een pagina over “complicaties na een hartinfarct”, tel de fysiologische zegeningen en ben naarstig op zoek naar risicoberekening. En tussendoor zijn er de langgerekte reflecties over de zorg voor elkaar, ook in psychologische zin, sinds jaar en dag. Waar de liefde stroomt en – als ware het bloedtoevoer – soms hapert, wat we voor elkaar kunnen betekenen. En dankbaarheid voor de parate zorg binnen het ouderlijk gezin.

Het is een zware tijd om in het ziekenhuis te liggen, bezoekmogelijkheden zijn minimaal. Ik wil niets liever dan de hand van mijn moeder vasthouden, ben toch extra voorzichtig als ik dan eindelijk wel langs kan gaan. Wat is het leven ook kwetsbaar, wat is natuur ook kwetsbaar. Dit zijn dagen waarop essenties ook dichtbij zijn: sensitieve nabijheid, steun, humor waar het verlicht en mededogen. Ik denk na over de maatschappelijke, wereldlijke situatie en wens iedereen deze essenties hoe dan ook.

Graag wil ik deze publieke ruimte gebruiken om aandacht te vragen voor de signalen van een hartinfarct bij vrouwen. Omdat deze signalen lange tijd ongedocumenteerd bleven, worden ze lang niet altijd direct herkend. Ook mijn moeder is pas 24 uur later naar het ziekenhuis gegaan - in dit geval weliswaar met dank aan haar huisarts, die haar, na contactopname, direct heeft doorgestuurd.

In het volgende filmpje wordt een toelichting gegeven op hoe een hartinfarct bij vrouwen eruit kan zien - https://lnkd.in/eNkEGx4S

En in het hierop volgende filmpje leer je meer over de geschiedenis van hoe er over hart - & vaatziekten werd gedacht en welke medische en maatschappelijke bewustwording nu gaande is ten aanzien van deze aandoeningen bij vrouwen - https://lnkd.in/erwyK7dw

Complexiteit op gezinsniveau

"Hoe breng je een beetje orde aan in de grootmenselijke chaos die je omringt? In een vrijwel perfecte aflevering van Mensjesrechten portretteerde documentairemaker Nina de Vriendt zondag de negenjarige Levin, die door haar ouders enigszins in de war is gemaakt. Ze zijn namelijk gescheiden, maar elk jaar gaat het gezin toch samen op vakantie naar Tsjechië. „Zijn ze dan wel helemaal gescheiden? Of zijn ze half gescheiden? (Zie deze link)”

Groot, klein, een beetje middenin, net niet of net wel volwassen: volgens mij is de behoefte aan continuïteit en voorspelbaarheid een wereldlijk gedeelde veiligheidsbehoefte. En als kind vormen je directe verzorgers ook de bakermat van zorg. Valt deze zorgcontinuïteit - ook als deze regelmatig onprettig voelt - weg, dan voelt het hele leven wiebelig, de basis wankelt. Verwarring als netto emotioneel resultaat. Waar is mijn thuis?

Als kind van gescheiden ouders die later ook weer bij elkaar zijn gaan wonen zonder liefdespartners te zijn, ken ik de verwarring uit de documentaire goed. Als volwassene herintepreteer ik de verwarring als een ondertussen extra genuanceerd begrip van complexiteit. Ik grap weleens dat ik in een roman ben opgegroeid, want in literatuur mág de wereld complex zijn en dat stelt me immer gerust. Niet verwonderingswekkend bleken romans lange tijd een tweede thuis.

Uiteindelijk, leerde ik dankzij toegenomen welzijn, is de kwaliteit van het contact het belangrijkste. Maar zo voelde dit als kind, in alle afhankelijkheid, lang niet altijd. Het belangrijkste vraagstuk was destijds met name: blijf je of ga je weg? Hoe zit het nou precies? Een vraag die in me is genesteld, lange tijd een stramme overtuiging bleef en plots naar mijn hoofd, handen en hart schoot in de vorm van verlatingsangst en nukkige ambivalentie. Nu ik een eigen thuis voel, zowel in sociale, materialistische als emotionele, innerlijke zin, is de angst een uitnodiging tot zelfcompassie en zo is er weer het bewustzijn waarbinnen de kwaliteit van het contact, niet dreigende discontinuïteit, centraal mag staan.

Elk jaar zijn er meer verhalen van kinderen van gescheiden ouders, elk jaar groeit ons collectief bewustzijn van hun proces, hun behoeften en komen we iets dichterbij hun emotionele belevingswereld. Voorbij de droge duiding "gescheiden ouders, of niet". Net zoals ik ook elk jaar met meer rust terugdenk aan moeilijke tijden en behoeften helder probeer te zien. Behoeften die we allen, groot en klein, lijken te hebben - al blijft behoeftevervulling onverminderd complex. De verwarring vaker voorbij, de complexiteit omarmend. Omarmen, een fysieke beleving van continuïteit te midden van onzekerheid.

Mooi mens, Yo-yo Ma

"As a performer, my job is to make the listener the most important person in the room. The only way to avoid burnout is to care about where you are. My good friend Manny Ax would always say to me that it doesn’t matter what you did yesterday; if you’re here today, that’s what counts. Being present. Caring.

You’re working with living material. That goes back to memory. The living material is only living if it is memorable. Not only that it’s memorable but that you pass it on. That is what I’m thinking about with every single interaction. Whether it’s a kid, someone on the street, in a concert hall or with you, David. It’s the same thing: How to be present. Because if you’re not? Then why are we here? That’s it. You are acknowledging someone’s existence by being present. It may take a lot more energy, but boy, is it much more rewarding. It makes me happy. It makes people happy. It’s wonderful (zie dit interview)."

Wat is zingeving? Ik weet het niet precies en kan pogen een talig uitgebreid antwoord te ontfutselen, dat is niet zelden een intrigerend spel, ook een 'performance'. Ik weet met gevoelsprecisie dat ik het antwoord van Yo-Yo Ma geloof. Of, iets eerlijker gezegd, dat ik in zijn antwoord zingeving lees:

"How to be present. Because if you’re not? Then why are we here? That’s it."

En het doet me denken aan een uitspraak van Joseph Campbell:

"People say that what we're seeking is the meaning of life [...] I think what we're really seeking is the experience of being alive.."

Levendige ervaring, barstensvol zingeving :-).

Diepte-analytisch introspectief

"Dabrowski also recognized that individuals with overexcitabilities might need help learning how to manage their intensities, including knowing when and how to use them productively and when and how to regulate them. He observed that adjusting to more than one overexcitability presented a particular challenge: “Strong emotional and strong intellectual overexcitability lead to a powerful conflict between a personal, feeling and relationship-oriented intuitive approach to life and a probing, analytical, and logical approach. Inevitably the two will clash many times in the course of development before a resolution of the conflict is achieved” (1996, p. 24)."

Uit: "Openness to experience and overexcitabilities in a sample of highly gifted middle school students (p. 9)", Shelagh Gallagher

Het beschreven innerlijke conflict tussen een meer analytische benadering en een meer relatiegerichte, intuïtieve benadering kom ik in de ervarings - en begeleidingspraktijk regelmatig tegen. Cultureel-maatschappelijk kan een dergelijk innerlijk conflict ook versterkt worden, omdat ratio en emotie als tegengestelden worden benaderd en emotie jarenlang als ondergeschikt werd gezien. In Dabrowski's visie ten aanzien van over-prikkelbaarheden gaat de intellectuele overprikkelbaarheid o.a. over het stellen van waarom-vragen, over metacognities, autonoom op onderzoek uitgaan en intens willen begrijpen. Emotionele over-prikkelbaarheid gaat o.a. over intense relatiegevoelens, levenswijsheid en ook de potentie tot diepe compassie en empathie. Innerlijke conflicten die hiermee verbonden zijn, zijn dus niet geheel gelijk aan een te rigide, artificieel verschil tussen ratio en emotie, maar gaan over het maken van veel cognitief-emotionele en emotioneel-cognitieve overwegingen t.a.v. een dilemma of ontwikkelpotentieel.

Binnen een dergelijk reflectief, introspectief proces wordt een diepte-analyse gemaakt van veel verschillende belangen om een ontwikkeling of probleemoplossing in kaart te brengen. Én binnen de ordening van deze belangen wordt rekening gehouden met de gepaard gaande menselijke behoeften, ieders sensitieve invloed op elkaar en de hogere waarden die leidend mogen zijn in een uiteindelijke beslissing. Het 'horizontale' onderscheid tussen emotie en ratio, dat bijvoorbeeld innerlijke ambivalentie met zich meebrengt, gaat dan gaandeweg de emotionele ontwikkeling over in 'verticale ontwikkelspanning': de innerlijke conflicten krijgen een meerlagig karakter, in Dabrowski's terminologie. Ratio en emotie gaan hun dans juist intenser aan en dit resulteert in veel gevoelsnuances en gelaagde begripswijzen, waar - soms via nóg een existentiële dip - eigen essenties, waarden en contextuele toepassing helder in herkend worden.

Emotionele intensiteit in de praktijk

Emotionele intensiteit in de praktijk. Violiste Janine Jansen vertelt in dit (oudere) interview over haar ervaring van overspannenheid. Tijdens het interview legt ze uit welke aspecten hier allemaal een rol in spelen. Haar drukke werk - en reisschema en de intensiteit van het 'performen':

"Als ik eraan terugdenk dan is het ook, dan is het gewoon.....Als je muziek maakt en bijvoorbeeld, ik noem maar het vioolconcert van Britten, dat voor mij eén van de dierbaarste vioolconcerten is, dan geef je zóveel emotie in dat stuk.....Je voelt de pijn, alles alles...Je maakt alles mee en als je dat avond na avond doet....dan kost dat natuurlijk heel veel energie. [...] En niet alleen energie, maar gewoon...díe emotie. Ik kon dat op een gegeven moment...toen in die maanden dat ik niet speelde, zelfs als ik muziek hoórde, dan voelde ik eigenlijk bijna een soort van fysieke vermoeidheid of pijn. Zelfs als iemand anders...als ik naar een opname luisterde...van 'oh, dit kan ik niet, ik moet hier afstand van hebben'."

Haar intonatie en lichaamstaal hierbij is heel sprekend (zie video), herkenbaar ook van hoe kunstenaars en muzikanten die ik in de begeleidingspraktijk tref frequent bewegend en emotioneel expressief spreken.

"Ik geef alleen maar en er is geen andere manier, ik wil dat ook", zegt de jonge Jansen in een documentaire waarvan een stukje in het interview getoond wordt. Dit bleek later, als ik haar goed begrijp, iets genuanceerder te zitten. Haar overspannenheid was, vermoed ik, tevens een levensles in de omgang met haar intensiteit. Haar lichaam, naar de wijsheid van Gabor Maté, gaf al eerder signalen dat ze behoefte had aan meer rust. Oftewel, zoveel aandacht als dat er naar de viool en de creatie van sublieme muziek gaat, zoveel aandacht mag er regelmatig ook 'naar binnen' gericht worden. Symbolisch wel dat ze na haar periode van overspannenheid ervoor koos om - op uitnodiging - een "waanzinnig persoonlijke [muziek]box" samen te stellen.

Over beren

Een intensieve dag. Het antwoord op de vraag hoe het gaat in tienvoud samengevat met een karig 'druk, druk'. Aandacht gefragmenteerd, overal en nergens, gevoelsmatig. Avondeten nauwelijks geproefd, een weinige attente zoen aan mijn lief, geen liedje gezongen toen dochterlief 'twee beren broodjes smeren' intens aandoenlijk inzette.

Ik stond erbij en ik keek ernaar. Leegte vanbinnen.

Goed. Ik mag de dag altijd opnieuw beginnen. Met de heilzame klanken van Ólafur Arnalds. Met mijn hoofd en handen wist ik eventjes geen liefde te spreken, deze akkoorden stroomlijnen dit hart; ik verzacht. Kon ik dat altijd maar, verzucht ik eventjes, gretig.

Morgen zet ik de wekker wederom vroeg. Onaardig koud, aards en ijkend. De donkerte met ochtendmoed tegemoet, de stilte in mij opnemend, bewust levend.

Gek, intrigerend en wonderlijk, dat levenskunst zo samenbalt in loslaten, in niks, in eindigheid, in ontkaderen. In láten in plaats van doen, in opstaan maar niet meteen iets moeten, in verlangzaming en ontspannen verdwalen. De tijdsgeest raaskalt vaak, beter laat ik dat. Beter luister ik Arnalds en zing ik over beren.

Brand tot mij door

Er woeden duizend weelderige bosbranden en ze bieden futuristische beelden van een wereld in vuur en vlam. Brand bos, brand voort en stoot voort, stoot uit wat de bossen voor ons binnenhielden!

Dit schouwspel moet van betekenis en zin voorzien, in de pieken en dalen van het jakkerende vuur lees ik een oplaaiend narratief en zo til ik mezelf boven medelijden uit.

Er branden bossen als ultieme poging ónze ogen te openen voordat ons bewustzijn verschroeit: Zie mij, voel mij, ik ben jou, ik adem niet meer, jij ademt niet meer.

Bossen branden en dieren trekken gepanikeerd de restanten bomen in, maar ze vinden geen plek en geen soelaas, ze worden voortgejaagd door vuur, verbrand door pure, pure, knetterende hitte – koalababy’s in buidels, razende kangarootroepen, langzame luiaards.

En de beelden, de beelden branden op mijn netvlies. Zie mij, hoor mij, voel mij, wees mét mij. De beelden branden voort en met bijna dichtgeknepen ogen starend naar het woekerende vuur vormt zich een vuurrood kompas op mijn netvlies. De wijzer slaat op hol, de vlammen vullen mijn iris met overdonderend rood, er blijft geen deel van mijn oogbol ongedaan. Alle delen van de wereld zijn in nood, de wereld is eén grote nood.

En pas nu brandt het tot mij door. De natuur is kwetsbaar.

Verdoofd van niets ontziend vuur en vlammen brandt mijn zelfgepreoccupeerde bewustzijn op tot een zak as. In deze vruchtbare vorm realiseer ik, ik ben niets meer en minder dan wat daar, zojuist, nog levend was.

Uit de serie: Van de wereld, een lyrische oproep tot wereldlijke wijsheid