Emotions, teachers

Emotions are part of our physiology, of our nature. At the same time, they are mediated, experienced, interpretated also culturally. The complexity of emotions and the subjectivity of feelings have inspired many writers, scientists, teachers and more to explore the meaning of emotions, their related neuronal pathways, and complex expression in human communication. To me, the conscious and unconscious dimensions of emotions are also doorways into a level of our beingness that is both deeply human and deeply animal. Or, should I say, ecological. Through our (always developing) understanding of the emotional level of life, we learn to connect with (the evolution of) our body, with our needs, values, and overall experience of being an integral part of the whole we find quite hard to wrap our head around. Our heart, our stomach, our whole body ‘knows’ this, and it is our challenge to tune into this wisdom with care and curiosity. We lean into the experience of being a profoundly social being, including all the vulnerabilities. Even more so, our emotional life is the context in which our life has any meaning at all:

“Stripped of affect, human relationships become meaningless, albeit theoretically tractable (e.g. Heider, 1958). The age-old problems of […] value judgments cannot be solved if the emotions […] are not brought into the picture (Dąbrowski and Piechowski, 1970); similarly, when we try to penetrate the mystery of creativity and religious experience, both associated with rich affectivity, we cannot comprehend them without taking into account emotional development.”

Dabrowski, Multilevelness of emotional and cognitive functions, 1996

From this perspective, I have learned and am learning to appreciate and acknowledge the importance of our feeling-nature and the culturally diverse expressions of our ecology. This appreciation is in and of itself part of my emotional experience, the sometimes intense physiological and potentially embodied experience of emotions is bound up in a continuous dialogue with cognitive reappraisal. This fine-grained dance between cognition and emotion contributes to, facilitates, the co-creation of mind and heart, an internal co-regulation that is always also intensely embedded in the external milieu. The internal and external milieu we inhabit, our ecosystem. Our eco-emo-system, if you will. An appreciation of the emotional dimension of life can facilitate feelings of awe, wonder and humbleness. There is beauty in sadness, it teaches us to recognize values. At least partially, our relationship with our internal milieu is our doorway into an ecologically intelligent understanding of life. All of life is 'intelligence', and to me, one of the invitations we as human beings may experience is, through understanding, to respect our own and the 'whole' made of endlessly diverse forms of intelligence. This invitation may feel as if coming from a voice from within, what some people might also call “God within”, to name just one example. Meditation, the sky above us, gardening, contact with young children and the elderly, learning about the ecological intelligence of plants, animals, bodies and more, positively feeds into our ecological wisdom.

It is my sincere hope that we as a species learn how to (re-)value our social interconnectedness and our spiritually felt embeddedness in the whole we call nature, the whole that we ourselves also are. Including the vulnerabilities inherent in this majestic and certainly also often painful whole. Emotions come and emotions go, life longs to live, longs to transform – stay present with this subtle yet deep fact for more than a second. The sacredness of life is precisely this deep longing to live out its aliveness, emotions and feelings might be one of our most knowledgeable teachers in this matter.

The wisdom inherent in sadness

‘How are you doing?’ I asked, after he entered my room clearly in a disoriented state.

‘Intense,’ he said. I noticed he tried to catch my eye and I invited him to join me for a cup of tea.

While arranging the cups it was as if I had eyes on the back of my head and, through kinesthetic impressions, saw his emotions rise to a level he could not contain anymore. With a symbolic empty cup in one of my hands I turned around and approached him a bit more with conscious, slow movements. Sustained eye contact was the final doorway into his inner pain. He started to cry intensely, his body trembling and his head shaking while he kept saying ‘no, no, no’. A ‘no’ that was the briefest summary of a lifelong trained resistance based on chronic emotional neglect.

I did away with any psychological theory swirling around in my mind.

I just held him, softly and firmly all at once. I stood there, like shoulders sometimes should. Breathing in, breathing out, I just held him. For more than thirty minutes, he cried and cried and cried and shook his head repeatedly. Every now and then he would ask me whether it was okay for him to cry like this, and I simply responded with a brief but deep sounding ‘Humm, humm’.

If we would have stood there for more than an hour, that would have been okay also.

Sometimes, often even, the best thing we can do for a fellow human being is staying present with our shared bio-rhythm expressed through our breathing and use our capacity to speak very attentively.

‘I felt so, so, so, so lonely,’ the inner child cried out. ‘There truly was nobody there.’

What courage, I felt (but did not mention too quickly), it must have taken him to express his emotions, his deeply hidden pain, outwardly. Let all the ‘no’ be expressed by him until what remains is a sensitive, embodied feeling of being alive and being interconnected with the all-encompassing here and now. In that space and time, I knew, he would surely verbalize the emotional process in a way that would reflect the wisdom back to him, consolidating it in his cognitive structures. I was only there to facilitate him.

This, I think, is what truly counts psychologically.

And, indeed, when he felt ready to drink his tea to soothe his body, he quickly started to talk about the wisdom inherent in sadness. ‘What a shame’, he said, ‘that we don’t acknowledge the insights and truth sadness tells us, that we miss and neglect this truth on a societal level. This is it, this is connection, now I see it.’

You are so sweet

‘You are so, so, so sweet’, she said with our community of friends as our silent witness.

Her comment may have seemed to be something to take lightly, but it certainly did not feel that way. She is one of the persons that from day one connects with me from a special place, a sometimes hidden place.

The word ‘sweet’ summarizes an intense emotional depth.

‘Who are you, really’ someone asked the other day. Outwardly, I remained silent. Within, the sound of my organs echolocated my essence.

Please find ‘me’ in this deep, deep ocean. This ocean contains sweet water that gradually became more salt.

‘Sweet’ is a metaphor. It has been a life-long trajectory of trying to be there for others. Of gratefulness. And of inhibiting intensities, reducing complexities, dismissing boundaries, living out restrictive cultural narratives of what it means to be a woman being, living my version of the narrative of what it means to grow up in an emotional neglectful world.

Sweet is also a lifelong trajectory of deeply loving my fellow human beings. It is just who I am, I love people easily, they all feel part of the same, tremendous, life-birthing ocean.

My father once gave me a novel titled ‘For Love, look for the letter L’. In my mind, we often communicate through book titles or other symbolic expressions, and I also love this poetic characteristic of our relationship, even though it is related to a lack of direct, concrete communication and therefore easily keeps my treasured needs hidden in the deep waters.

For a long time, I felt a firm pressure on my chest whenever somebody would call me sweet. Besides the fact that I see so many occasions in which I am not that ‘sweet’ according to a layered, complex ideal and my all too normal human vulnerabilities, I also felt the word expressed a learned fixation to fulfill other people’s needs. Sometimes ‘being sweet’ is not what I nor the context needs.

‘Sweet’ can be a very brief way to describe a certain gifted profile, with certain gifted and human tendencies, vulnerabilities, and developmental challenges.

I looked at my dear friend with the loving eyes of somebody that is indeed ‘sweetened’ and finally saw myself.

‘Sweet’, I thought, ‘how sweet, child o’mine, to call yourself sweet.’

I sang like a whale.

Can we rewild our sweetness, please?

Bending the arrow of time

‘Mama, I love you.’

My week starts out with an interaction that, for a moment, fulfills all my needs. She gives me a firm hug, holds on longer than I expected.

She smiles. Her unique facial expression fills my existence with an abundance of meaning - I guess this is awe. Even though I am tired and would adore some alone time, ‘we’ means the world to ‘me’.

While her tendency to set and unset boundaries is intensified, her expression of attachment and love is also. As parents, we practice presence and patience. As a child, she practices being her own body within the social body we call family. ‘No!’ she tells us convincingly. If needed, she is a rock.

Most of the time we do not speak in rocky words, we speak in movements, fluid or somewhat solid facial expressions and a magical, ongoing creative evolution we embody as an abundance of sensations.

Sometimes, I feel so fragile. All those developmental leaps.

What will her future be like? Wildfires, heatwaves, crop failures, and floods.

At night, I sometimes wake up with a frightening image in my mind. She tumbles down the stairs and almost drowns in a horrifying deep sea that has displaced our living room. Is this progression?

I feel anger because of our species’, because of my own, apparent inability to do something about the unfolding ecological crises.

Luckily, I often rest in her here and now. We draw meditatively, we dance to her favorite music (‘Mama, the girl with the violin!’), she shares her exhilarant enthusiasm when she sees a fly.

She is the fly, always on the fly.

Sometimes, I feel ashamed just looking into her eyes. Sometimes, I do not dare to hold her gaze for more than a moment. I know that her love for her parents is intensely intertwined with the trust that we somehow secure her future, that we guide her every time she walks down the stairs.

The uncontrollable passing of time is only truly understood through a feeling experience of the world. The experience of taking another step, letting the forces of nature, let gravity do its work. In this phenomenological dimension of life her subjective experience is tightly connected to our proximity and responsible care taking. We will catch her if she falls too fast, parenthood is also a force of nature.

Still, her time-travelling mind is growing in strength and organization. Every day.

One day, I know, she will be able to time travel way beyond the here and now, way beyond the physical existence of her parents.

I am afraid this day will come too soon and will be too frightening.

We, as a species, need to act so that children will have the safe space to time travel far, far into the future. Can I ethically and practically catch up with her daydreaming abilities?

I must trust. Her leg muscles are becoming stronger day by day, this is her way of bending the arrow of time.

A collective one

‘How are you?’ The tone of his voice felt surprisingly open. As if his question was an invitation to wake up to my own wellbeing.

One nervous system meeting another. What a marvelous world it is.

And how gruel it can be. My senses can hardly believe the rich, textured experience of being alive. They can hardly believe the pain life inevitably also entails. Sometimes, they can hardly stay present with the unbearable lightness of being alive.

Our skin contains and covers up so many sensational stories. Our mouth has a hard time keeping up with the undercurrent of life, words escape our mouth as if they were chasing a long-lost essence. Catch life while you can! Our mind often goes mindless just to be fit enough to adapt to our ever-changing emotional landscape. We identify with our awake mind but truly, we are a sleeping animal and our dreams reflect the inner workings of our psyche.

‘How are you?’ is both a lovely invitation and a tricky question. A deep dive into potential – am I radically ‘me’? A potential including freeze, flee, fight, fawn, and faint responses. And then there is this baseline – you know, I am okay, I am here, you are asking me this question, and I am okay with it. And… there is this complete range of exhilarant states, the sheer joy of being here, the experience of raw awe, and boundaryless love for one another.

‘Good,’ we often say quickly. To avoid expressing the entanglement of thoughts, feelings, and sensations we experience. Is the other asking about the quality of my experience, right now? Who is this ‘you’ you are referring to?

Pondering these questions, philosophical-theoretical me feels quaveringly alive. But I am more than these conditioned, sometimes intriguing thoughts. The stream of consciousness we call ‘I’ also offers more than the conceptual creativity of philosophy.

Potential also includes honesty. Honesty about dominant feelings swimming around in the deep sea that are stomach area often is. Honesty is intimacy. Embodied intelligence will be our species challenge this century, I dare to say.

Honesty has been a beloved word to me, the last couple, and I imagine, upcoming months. I feel a deep longing to communicate honestly.

Communication honestly feels naked. Sometimes, even more naked than physically touching another person’s nervous system directly. It is worth the nerves. Intimacy is what makes life worth living on the scale most familiar to our senses.

Culturally, we often portrait intimacy in a rude manner. When there are feelings floating around, we tend to project stereotyped sentiment, whenever there is unfixable uncertainty, we often opt for mental loops, whenever we long for leadership, action-as-usual before calm understanding is demanded. Emotions are acted out more than ‘sensed’.

When I see our wonderful daughter, I feel our eco-systems deep need for honest, embodied communication. In her intense sensitivity, she directly manifests when and how those interacting with her are (not) present.

She looks at me and, through her responses, invites me to be there, to be myself, to stay present.

This is you; she tells me with her spontaneous hugs. On the border of our nervous system we meet – and it is there where we are both an individual and a collective ‘one’.

Alive and ‘friending’

In popular movies, we are often witnesses of stereotypical, romantic, or familial versions of loving one another. Typically, a man and a woman, after a period of denial, passionately poor out their hearts, they finally found each other’s safe haven and…will live happily ever after. Or, more nuanced, we see a conflicted version of love, of attachment. Families in which close connections become gordian knots suffocating individuality. The unconditional surrender to caretaking, the insurmountable impact of the loss of a child, the joy of family traditions in a Universe too big to wrap our mind around: we are quite familiar with these images of deep affection.

Friendship is a special form of love. Culturally, friendship is less often depicted as a form of deep love. Or, in real life, we don’t see friends easily expressing their love directly, passionately. With which I mean, we don’t often hear friends sharing the famous phrase: I love you.

We do recognize this profound friendship-love when we behold boundaryless laughter, a magical friendship bubble or retained tears that communicate a betrayal of trust. There are a thousand ways we recognize the magic and subtle vulnerability of friendships.

Lately, I find myself expressing ‘I love you’ more often - also thanks to my inspiring friends. Freedom of feeling can be found in these expressions. Friendship has its own wonderful quality. Particularly when there actually does not seem to be anything between you two (or more) that necessarily connects your lives. Friendship is the romantic version of free will. You consciously chose to spend your time with this person, to acknowledge their existence as deeply valuable, while you (unconsciously, or not) know that there is nothing holding you back from fully taking your personal space, to live ‘your own life’. Friendship is also about staying present and holding space ‘from afar’. Friends travel around the world with us, the joy of the friendship lies in the spontaneous desire to share your intense experience with this particular friend, to invite them to join and to enjoy the anticipation. And every friendship has its own flavor, its own integrity, and sometimes bumpy development.

We can offer each other a deep feeling of belonging when we express our gratitude straight forwardly.

My dear friend, I love you. I love the human, the being, in you. I love you means ‘I love us’.

You connect and respect whatever bumpy roads you may cross side by side. Your love is both deep and high, joyous, and healingly calm. As a clear and focused inner voice telling the other person: what a blessing that exactly you are here, alive and ‘friending’.

Play, a fundamental need

Yesterday, we've enjoyed the last edition of ‘Existential Boost’, a monthly online gathering of ‘quiveringly’ alive minds and bodies. It was certainly a joy to host these ten sessions! Along the way, I noticed that I approached these sessions with less and less preparation. On a personal and professional level, this was also a conscious challenge that I wanted to integrate in the facilitation of these sessions.

I loved the outcome. That is to say, I loved the process! Participants have appreciated the alternation between reflective and play mode. We also danced quite a lot, particularly after some long and valuable reflections on vulnerable topics. These dances had a refreshing quality. I invited participants to consciously create a little ritual: a dance with which they actively appreciated themselves, including the parts they prefer to hide in the shadow, and told themselves old and rusty stories about.

Looking back, this trajectory has made me value moments of joy, pleasure, play, and experimentation even more. After every session, I felt an elevated energy level, a fulfillment of exploration needs, and gratefulness for being able to facilitate these kinds of apparent directionless meetings. True existential boosts!

Giftedness can come along with a powerful kind of seriousness, and I love the accompanying experience of a deep existential focus. At the same time, our body and mind get intensely vitalized by embodied activities such as dance, touch, and foolishness. Let us cherish all these aspects of being human.

Whatever kind of activities will unfold in the near future, I am sure that play will have its solid place on the menu.

Jealousy dissected

The other day, I felt a wave of nervousness disrupting the otherwise rippling calmness in my stomach area.

An emotional state we might call jealousy.

As an object of study, jealousy is an interesting emotion to dissect. It teaches a lot about one’s insecurities, dependencies, and internalized rejections.

At the experiential level, jealousy is a tough one. The threat of losing someone you are intensely attached to feels sharp, unmistakably frightening for the profoundly social beings that we are.

Now, since I actively facilitated and even applauded the context in which I experienced this emotion (inviting a loved one to deepen the experience of intimacy with others), this facilitation was based upon an important value (true intimacy as expressive of the quality of our life experiences), I felt inclined to study the emotional intensity of the jealousy, to take a deep dive into this experience instead of avoiding the associated pain body and related content of my psyche.

A question rose: what was this jealousy telling me? As I studied the thoughts and images related to the emotional state, I noticed that several convictions were related to this particular threat.

Some were related to certain personality traits I identify with, others were related to aspects of my appearance, many had to do with unacknowledged social pain. I dissected the emotional energy categorized as jealousy and clearly saw how various uncertainties, and my tendency to keep these alive as emotional protagonists in narratives about who I am, were feeding into the jealousy.

With understanding comes calm. Instead of creating more thoughts that would justify the jealousy, I decided to question the deeper layer beneath those insecurities.

And then I touched upon a deep-seated need for self-acceptance and compassion. The calmness that analyzing the jealousy brought, was now met by synthesis, accelerated by feeling more than by thinking. Breathing through the jealousy, bringing forth a soft state of my body, I remembered the many times I occupied my mind with self-rejecting thoughts and experienced the accompanying painful emotions.

But hey, this is me, I heard my ‘big mind’ warmheartedly tell my ‘small mind’.

This opened the door to a richer kind of love. A love that is not so much about attachment as it is about loving (those with whom you share your) life, nearby or from afar. A love for all sentient beings even. A love for the fact that everything indeed is interconnected, that life is an exploration of this almost unbelievable, unimaginable fact. A love for the fact that every-body has its, his, her or their own journey of exploring this interconnection through diverse kinds of intimacy.

In this sense, the painful experience of jealousy was a doorway into the healing, whole, experience of self-transcending love.

Surely, the door will seem to be locked again someday soon, moments in which I can’t breathe into self-acceptance. But it does ease my mind and body to know that what is understood as a threat is actually a bodily map of old, distorted mirroring, and an openness – a vulnerability - we all share. It’s comforting to know that a wave of sensed rejection can ‘ripple’ into a stream of compassionate consciousness. An exercise in self-intimacy, really.

Wat ertoe doet

Laatst ervoer ik een prachtige ontmoeting. Een ontmoeting waarin ik mij écht gezien voelde. Waarin ik echt ervoer welke beleving 'elkaar zien' is. Oog-in-oog met een onbekommerd present mens, begeleid door secuur en sensitief gedeelde woorden, ontvlamde de zoekende zielenroerselen tot er zinderende mildheid als ondertoon overbleef. Een intensiteit van beleving waar ik even sterk naartoe wens te 'werken' als dagelijks rap van weg beweeg.

In de ontmoeting vielen onnodige grenzen weg, voor even was er eenvoudigweg dit leven dat beleefd werd als verbonden bewustzijn. In de ontmoeting was er tevens een enorme verzachting binnenin mij, verdriet dat compassie werd, boosheid dat gezien en gehoord en daarom ontspannen werd, verlangens die nergens naartoe móesten, niet verloren bevroren dienden te worden noch gretig geleefd als nooit tevoren.

Even daarna duizelde het in mij. Dit is dus waar ik diepte voel, waar 'het' voor mij werkelijk over gaat. Verbinding beleven. Dit is het type intensiteit dat de stempel (ha!) authentiek krijgt.

Twee dagen later hoorde ik het mijzelf resoluut zeggen. "Want waar gaat het leven anders over? [meditatie: laat ik voor mezelf spreken] Verbinding is uiteindelijke het enige dat ertoe doet voor mij."

Zo was ik een puike piekervaring rijker en daarmee was het ook enigszins ontregelend binnen de sociale en psychologische automatismen die daar onvermijdelijk ook weer op volgden. Dit keer echter niet zónder een gevoelsmatige bodem onder mijn voeten.

Tot op de dag van vandaag, dankzij de leerzame ontmoeting, zie ik de hemel boven ieders hoofd eerder, breder en intenser. Alleen al de meditatie dat we daar allemaal onder huizen brengt de herinnering aan verder dan voor te stellen verbinding. Met daarin een sensitief verlangen een ieder écht te zien. De tijd te nemen, verlangzamend samen zijn, meer stil dan spraakzaam en toch voluit uitwisselend aanwezig te zijn.

Om daarna, even vlammend, te dansen, keten, klooien, spelen en ontdekken.

Zo'n intense ontmoeting, herkenbaar? Wat deed het met jou?

Verbindingsverliefdheid

Een paar maanden geleden keek ik een mooi mens recht en vanuit gedeelde kwetsbaarheid in de ogen. Op slag voelde ik een paar seconden piekende verliefdheid. Op de verbinding.

Een piekervaring, nadat ik mij maanden lang moedwillig verdiept had in de vele vormen van lijden die er in de wereld gaande zijn. Een onderzoek dat ik bewust aangegaan ben, omdat ik mijn neiging tot wegbewegen (van onrecht) al langer herkende en meende dat een bewust opgezochte innerlijke desintegratie (van gerelateerde overtuigingen en gedragingen) bij zou dragen aan integratie, een diepere, meer genuanceerde, gevoelde samenhang tussen wat anderszins gepolariseerd goed versus kwaad heet. Het invoelend nadenken over de vele vormen van lijden ervoer ik als intensief. Existentieel intensief én emotioneel-moreel ordenend van binnenuit.

De spontane verbindingsverliefdheid lees ik (ook) als een logisch gevolg van de beschreven voorgaande periode. In een meditatie op de soms terugkerende, opborrelende verlangens naar die piekende oog-in-oog-ervaring herkende ik dat de liefdesgevoelens niet zozeer of alleen een specifiek persoon betroffen, maar een uiting van een liefde die ik opnieuw voor de wereld, voor het leven, ging voelen. Een liefde, dieper dan voorheen, want meer gespiegeld aan wat het leven oók is, inclusief ellende, pijn en lijden. De liefde groeide in betekenis en de samengebalde versie daarvan in een vlinderachtige ontmoeting werd een spirituele oefening in het voelen van de verbinding-in-overvloed, van een alsnog toegankelijke compleetheid, inclusief het onrecht en wat dit oproept aan pogingen tot verzachting en verandering.

Met zingeving kijk ik terug op dit proces. Voorheen zou het verlangen zich met name als gerichte begeerte aandienen en in de vervulling hiervan ook voorbij kunnen gaan aan de integriteit van een meer omvattend leerproces. Door met dit verlangen te zitten, zag ik wat zij te vertellen had op een meer veelzijdige wijze dan directe behoeftevervulling.

Ik heb de neiging weg te kijken als ik recht in de ogen word gekeken. Verlegenheid is omgang met een ervaring die te intens wordt. Nu weet ik dat blijven kijken tevens oké is - dag compleetheid, dag levensflirt ;-).

Intensiteit

Jaren geleden zag ik de documentaire 'Rise', gemaakt door het Daimon institute. In deze documentaire zien we verschillende intense personen spreken en delen over hun emotionele, mentale, creatieve, fysieke en sociale ontwikkeling. Het zien van deze documentaire raakte mij dito intens, tranen vloeiden ook al probeerde ik ze met zenuwachtig handenwerk onzichtbaar te maken voor de vele collega's uit het werkveld die bij de avond aanwezig waren .

Ook vandaag werk ik aan een nieuw boek. Zoals herkenbaar 'wil' mijn geest-in-lichaam dat ik werk aan een boek dat volledig klopt. Dat helemaal - helend - in harmonie is met een kijkwijze, schrijfwijze en duidingswijze die integer, eerlijk, kritisch en verbindend is. Diepe herinneringen, robuste inspiratiebronnen, confronterende, intieme én wereldlijke thema's over ruw lijden en vurige hoop over een altijd maar leven willend Leven, het komt allemaal aan bod en vindt een vorm in immer tekortschietende taal. Is dit écht, écht, écht wat ik wil delen, schrijven, vermenigvuldigen in deze wereld? Ik zoek de mooiste zinnen en tegelijkertijd de scherpste boodschap, wil het liefst alle mogelijk inzichten integreren en toch ook zacht bescheiden zijn.

Dit type schrijven neig ik uit de weg te gaan. Ik vind het namelijk moeilijk. Mijn gehele emotionele hebben en houden voelt erbij betrokken. En het vraagt een waarlijk 'mindfulle' geest om de intensiteit een stem te geven en tegelijkertijd niet weg te willen trekken van het lijden in de wereld, de onzekerheden en de complexiteit die ik hierin vanzelfsprekend gewaarword en waar ik over meen te moeten schrijven ('moeten' want het gaat voorbij aan 'willen'). Tegelijkertijd is het prachtig en gaaf om te doen. Een fenomenale zin, een kloppende structuur en samenhang vinden en inspiratie vorm weten te geven, voor anderen; niets maakt mij gelukkiger.

Ik denk aan de personen in de documentaire 'Rise' en de intensiteit die zij toonden en deelden. De herinneringen hieraan normaliseren de intensiteit van mijn schrijfproces, brengen humor over de vele overtrokken stereobeelden van de lijdende kunstenaar en compassie over die delen van de mythe die wél kloppen met mijn waarnemingen.

Uiteindelijk is het een kwestie van in - én uitademen, het momentum is er inhoudelijk gezien en er is nu geen weg meer terug.

"You do not need to be brave as a writer, you need to acknowledge that you are terrified and do it anyway. [...] If you don't put it on the page, you are not only going to be terrified, you are going to be disappointed in yourself and that is a lot to carry. Just circumvent all that and just get into it." - Roxane Gay

In het denken..

In het denken zijn er eindeloos veel grenzen te vinden waar je tijdelijk houvast vindt. Dat maakt denken - of liever: gedachten - zo'n fantastische bezigheidstherapie. Ook het denken over het denken fascineert. Wat is de kwaliteit van je denken? Maak je veel rondjes, slinger je alle kanten op, ga je recht op je doel af? Merk je steeds weer terugkerende gedachten op, rots - of roestvaste overtuigingen?

Het denken maakt onderscheid, distincties zijn de eenheden. Deze eenheden verwijzen continu naar andere eenheden, een netwerk aan concepten dat we in vaste vorm een 'woordenboek' noemen, maar in ons belevend denken o.a. ook gaat over beelden, lichaamsbeweging en sensaties. Denken kan een passie zijn, maar ook een patstelling, bijv. wanneer de oplossing voor een ervaren probleem op een zelfde niveau van denken gezocht wordt als waar het ontstaan is c.q. als zodanig (probleem) getypeerd wordt.

Begrip is zinvol. Is er sprake van een probleem? Begrijp ik de situatie, mijn proces van betekenisgeving of de ander wel accuraat, slim?

Om een goede kwaliteit van denken te realiseren is stilte een prima recept. Stilte waar we al 'dachtend' vaak van weg willen blijven, omdat de stilte ons toekomt als een afgrond. Maar, de stilte is een beekje. En daar kan je best even in kijken, de spiegeling brengt diep, daarmee gaandeweg kalmerend want eerlijk en accepterend inzicht. Bvendien kan een duik verfrissend zijn, je komt met een andere kwaliteit van denken uit de bevreesde poel .

Ook vrijuit schrijven kan goed denkgereedschap zijn. Regelmatig de tijd nemen om je gedachten te zien ontstaan op neutraliserend papier, contactmakend met diepere lagen van beleving via een oordeelloze betekenisgeving. Ergens tref je op het papier de zojuist benoemde stilte, precies op het moment dat de stilte ook je buikgebied vult met warmgevoelde compassie. Je bent hier, het is goed zo en helder denken vergezelt je volgende handeling.

Terwijl ik de boom aanraak zijn er weinig gedachten. Het contact voelt daarom confronterend, de boom lijkt mijn stilte te eisen, maar eerlijker is dat onze verbinding mij hiertoe uitnodigt en ik daarom bewuster word van mijn innerlijke verzet tegen vrede.

Aandachtsoefening

Hoe sta jij in contact met jouw diepste waarden? Welke waarden herken jij, in dit contact? Hoe leef je jouw diepste waarden?

In Dabrowski's positieve desintegratie theorie wordt gesproken over een waardenhiërarchie. De ontwikkeling van een waardenhiërarchie waarop ook een hiërarchie van doelen wordt gebaseerd. Dat wat Dabrowski een 'persoonlijkheid' noemt, is iemand die ook op momenten van (hevige) innerlijke of uiterlijke conflicten kiest en handelt volgens een uit levenservaring, wijsheid en doorleefde reflectie geboren waardenhiërarchie.

Dit klinkt mooi, maar ook behoorlijk abstract, verneem ik regelmatig.

Een voorbeeld van een waardenhiërarchie lees ik in de ethische code, de aandachtsoefeningen, van de spirituele leraar Thich Nhat Hanh. In de vijf aandachtsoefeningen, waarvan ik er hieronder eén deel, worden we opgeroepen tot een bepaalde kwaliteit van bewustzijn, een bepaalde wijze van relateren, kiezen en handelen. Deze oefening is dus (ook) een noeste praktijk. Een uitdagende praktijk, die de aandachtsoefening zelve vraagt om als praktijk in praktijk te kunnen brengen.

"DE EERSTE AANDACHTSOEFENING: Eerbied voor het leven

Bewust van het lijden veroorzaakt door de vernietiging van leven, beloof ik van ganser harte om mijn begrip van interzijn en mededogen te ontwikkelen en het leven van mensen, dieren, planten en onze Aarde te leren beschermen. Ik heb het oprechte voornemen om niet te doden, niet toe te laten dat anderen doden en geen enkele daad van geweld, in de wereld, in mijn gedachten of in mijn manier van leven, goed te praten. Wetend dat verkeerd handelen voortkomt uit woede, angst, hebzucht en onverdraagzaamheid, die op hun beurt ontstaan door dualistisch en discriminerend denken, neem ik mij voor open te zijn, niet te discrimineren en niet gehecht te zijn aan opvattingen, om zodoende geweld, fanatisme en dogmatisch denken in mijzelf en in de wereld te transformeren."

--> https://plumvillage.org/.../de-vijf-aandachtsoefeningen/

In 'Intens mens' staan ook aandachtsoefeningen. Momenteel werk ik aan aanvullende varianten die op concretere wijze een ethische praktijk bemoedigen.

Zelf als omgeving

"The creature that wins agains its environment destroys itself."

Auw. Pijnlijk waarachtig, zo voelt dit citaat van Gregory Bateson binnenin. De pijn prikkelt tot filosoferen, grijpende gedachten.

Omgeving, zo'n veelvuldig gebruikt woord, zo behendig samenvattend en tegelijkertijd weinig zeggend, omvattend. Met het woord lijken we onszelf tegenover iets te plaatsen, onderwijl we 'zelf' ook 'omgeving' zijn. In een boek over menselijke neurofysiologie las ik eens dat ook ons lichaam onze omgeving is. De benadering beklijfde, al popte er ook na dit perspectief vrij rap weer een 'ik' op, op zoek naar houvast in mijn grenzeloze zelf.

In mijn schrijven ben ik vaak op zoek naar woorden, zinnen, spelingen en verwijzingen die op gevoelsmatig muzikale wijze de lezer-ontvanger een ervaring van heelheid, fijnmazige samenhang, beweging en groei brengen. Tegenstellingen blijken verbindingen, daar beredeneer ik welhaast vanzelfsprekend naartoe. Dat lukt even - en vervolgens ontkrachten de eerstvolgende woorden de voorgaande heelheid wederom, waarop mijn talige zoektocht zich gretig herhaalt. Een balansdans middels mijn favoriete ambacht, woordkunstenaarschap.

"A man walking is never in balance, but always correcting for imbalance."

Inspiratie haal ik deels uit andermans woorden (zoals bovenstaand citaat van wederom Bateson), grotendeels uit stilte en daaruit opborrelende spontane vragen. Stilte omvat ook veel, veel meer dan woorden omvatten kunnen. Misschien is stilte wel een ander woord voor het beleven van de natuur der dingen.

"The major problem in the world are the result of the difference between how nature works and the way people think."

Nogmaals dank aan Gregory Bateson, een fenomenale denker wiens perspectieven de zowel ontregelende als helende indrukken opwekken dat we soms wél denken zoals natuur werkt.

Groeikrachtige stilte

"Without solitude, I begin to recede and withdraw from relationships - give less than I can. Because I want to be honest, to be "all there", I must find solitude, several hours a day. I used to think I was selfish, but it's different. It's selfish not to, actually."

Deze autobiografische teksten worden geciteerd in het boek 'Theory of levels of emotional development' van Dabrowski. In deze tekst geeft Dabrowski een uitgebreide analyse van de dynamismen - intrapsychische groeikrachten - zoals deze gedurende een langdurige periode, wisselend actief zijn bij verschillende personen. De analyse wordt gedaan a.h.v o.a. een beschrijving van het sociale systeem om de persoon heen, oefeningen en dagboekteksten.

Over bovenstaande tekst geeft Dabrowski aan dat we hier de activiteit van de groeikracht 'autopsychotherapie' in kunnen herkennen:

"Solitude as a source of mental nourishment necessary for full relationships with others."

Of, in de woorden van Thich Nhat Hanh:

“It is good to spend some time physically alone each day as well. You might think that you can be joyful only when you are with other people, talking and laughing and playing around. But joy and happiness can be very great in solitude as well—so deep that you are more able to share. If you have deep joy and happiness, developed in solitude, then you have a lot to give. Without the capacity for being alone, you become more and more depleted. And when you don’t have enough nourishment for yourself, you don’t have much to offer others. That’s why learning to live in solitude is important.”

― The Power of Quiet in a World Full of Noise

Een beschrijving van deze dynamismen raakt voor mij sterker aan de kern van de positieve desintegratie theorie dan een eenzijdige focus op de zogeheten (weliswaar waardevolle en inzichtbiedende) overprikkelbaarheden. De kern van de emotionele, morele ontwikkeling die Dabrowski beschrijft is wat mij betreft herkenbaar in het levendige emotioneel-cognitieve proces dat de groeikrachten reflecteren.

Buikpijn in bed

In zijn buik borrelt er meer dan hem lief is
Hoewel niet meermagig, herkauwt hij wel
De zorgen die hij heeft
meerlagig kinderspel

In zijn bed van 70 bij 150 denkt hij groots na
Over volwassen mensen idioterie
Abstracties reiken de andere kant van de wereld
Hij herdenkt ze, overal kippenvel
in zijn buik, geen plek voor deze emotie
'Idioterie, idioterie…'
stamelt hij vol commotie

Een prikkelbaar mensdier
Eén oude hand op z'n maagstreek
de ander zoekt een lampje
Op zijn voorhoofd, ongewoon bleek

Woorden, dat zijn kernwapens
Hij ontrafelt de essentie van een oorlog
kan zijn gedachten aan zijn wonderlijke waarden staven, met precisie raken
‘Ze voelen niet, mama’, ontsluiert hij het bedrog
Het gat tussen zijn bewustzijn en de wereld
Gapend

Een slok water troost de intensiteit
Op een schamele zesjarige leeftijd
overmand door spijt
'Was ik maar geen mens'
Was ik maar een normaal mens
Verscheurd door behoeften
In éen leven, alle menselijkheden
Onterend
met lichtjaarsprongen lerend

Zegt hij:
'Mama, alles is verbinding,
en hoewel ik weet wat ik van oorlog vind..'
Spiegelt zij:
'Rest alleen vergeving'

Intens mens
onder een dekbed gekropen
spaart hij tijdens het slapen
de moed om overdag te hopen

Auteur: Lotte van Lith

Tijdens de #neurodiversitycelebrationweek krijgen intensiteit van beleving en complexiteit van betekenisgeving een extra, soms ook expliciet sensitief podium.

Wijsbegerig

"Verlangen, graag spreek ik je kernachtig direct aan. Daar waar je brandt, waar jij je aan jezelf brandt. Nee, niet opgeven nu. Blijf waar je bent, daar in de okerkleurige, schreeuwerige, smullende buik. Laat je waardige aard zien.

Vibrerend kwetsbaar, uitreikend naar het ongewisse. Geniepig sprekend in een tongval die ons vreemd is na zondevallange miskenning van jouw wijsheid.

Waar verboden domineren, waar sissende sensualiteit stilgezwegen wordt, is het verlangen overal als oprukkend gevaar, worden vlijtige pogingen gedaan haar via openbaring teniet te doen, wordt elke stap door de wandelgang geregistreerd als vleierij. Maak dus van je bestaan geen opdracht tot theoretisering over het zondige vlees, vereenzelvig de liefde niet met het weerstaan van jou als ervaring – je behoeft geen corrigerende biechtvader.

Laat je niet tot een minutieus gedetailleerd gesprek, uitvoerende wetgeving of zelfs afkeer omtoveren, laat je niet uitdoven tot een geordend gevoelsleven."

Een fragment uit de reflectie 'Wijsbegerig' uit "Intens mens".

De gepaard gaande foto bestempel ik als een favoriet. Ik houd van de speelse, intense oogopslag, zichtbaar een vorm van creatieve zelfexpressie die innerlijk oók vertrouwd voelt. En, herinneringswaardig detail: tijdens het maken van de foto flirt ik met mijn partner, de fotograaf ;-). Mooi om te zien hoe momentopnames fotografisch opfleuren bij vastgelegd vertrouwen.

Laatst had ik een intrigerend gesprek over liefdesrelaties en de vraag hoe 'openheid' daarin vormgegeven kan worden. Bewustzijn van verlangens, hoe ze stromen en stokken, is deel van openheid en eerlijkheid. Hierover spreken met elkaar, woord en bestaansrecht aan verlangens bieden, dat voelt niet zelden wiebelig. Verlangen kan kwetsbaar voelen, maar is ook een enorm verlevendigende kracht. Bij bewuste doorleving ook deel van een intens gevoel van liefde, tedere erkenning van een voelend andermens en fier lichaamsbewustzijn. Bij bewuste doorleving van verlangens worden relationele dynamieken toegankelijk, meer onverschrokken speels. Verlangen kan een wijsbegerige spiegel zijn: worden behoeften gefrustreerd of vervuld?

Houden-van

"Oma....'

'Ja?

'Hoe weet je of iemand wel of niet van je houdt?'

'Dat is een goede vraag.' Oma kijkt erbij alsof ze heel hard nadenkt. Ze klapt de vaatwasser dicht, knijpt zachtjes in Lexi's schouder en gaat bij het raam staan. Ze staart naar buiten, naar de bomen en de flauwe zon en de vogels die rusteloos af en aan vliegen. Lang. Alsof die het antwoord zouden weten."

Uit: Jij mag alles zijn, Griet op de Beeck

Tja, hoe weét je of iemand van je houdt. Er zijn boeken en gesprekken vól mee geleefd. Maar, wat is jóuw antwoord, wat zijn jouw bevindingen en bevoelingen? In mij borrelt de indruk op dat houden-van gaat over goeds wensen voor de ander en de ander als eigen persoon erkennen. Houden-van gaat ook over de ruimte tussen 'houden' en 'van', daar waar de relatie hernieuwde moed en nodige rust vindt. Houden-van gaat over hechting en sterke emoties, maar ook over zacht zoemende verbinding voelen en kabbelende gevoelens delen. Houden-van nestelt zich in mijn binnenste eencelligen, eenmaal van iemand houdend, blijf ik houden, ook als dat op onberekenbare afstand is. Houden-van is een lang, complex proces van samenleven en delen, soms ook een gevoel dat abrupt en spontaan opkomt, een soortement van spirituele verliefdheid, bij enkele uitgewisselde blikken en woorden is er een diepe verbinding die niet per se een herkenbare relatievorm hoeft aan te nemen. Houden-van is vaak als werkwoord gedoopt, maar wordt evengoed in moeiteloosheid doorleefd. Houden-van is een bosbad, goed genoeg zijn, de kalme wijsheid van bomen die om kleinere bomen staan en hen alle bescherming tegen weer en wind bieden. Houden-van is de moederboom van alle tedere gevoelens, je best doen voor elkaar en ook jezelf invoelen als kwetsbaar, verbonden wezen. Houden-van is jezelf herkennen in andermans anders zijn. Ik weet dat ik van iemand houd als vergeving immer toegankelijk is en eerlijkheid meer dan alleen een nobel streven. En daarom weet ik soms van veél mensen te houden, hen allen in ieder geval op een wonderlijk diermenselijke wijze lief te hebben, al schiet dit houden-van in handelen ruim tekort en is slechts een meditatie de aangewezen plek voor een persoonlijke beleving van dit omvattende houden-van. Houden-van is zorgzaamheid, humor als pleister op zilte wonden en existentiële verbinding door dag, jaar, verschoten eeuwen heen. Houden-van zijn zachte aanrakingen waarin tijd tijdloos wordt en de zwaartekracht aan overmacht verliest. Aanrakingen waarin een diepe val, overgave en vertrouwen waarheid worden, je gevoelsvleugels bieden, waarmee het leven voor dat moment onoverwinnelijk waard is om te beleven. Houden van zijn aan - en afvliegende vogels, hun kwetterende koekoeksjongen, voorbij vervreemding hun noeste liefde waard. Houden-van is het emotioneel overdonderende, natuurkundige besef dat álles verbonden is, het universum ongekend groots en jouw leven lotsverpletterend klein. Houden-van is ook broos en bewust onmachtig, als de mier waar je voetzool onbewust op trapt, zielenpijn oproepend, berustend in je pogingen alsnog goed te doen, goed genoeg te zijn, wetend wat binnen je invloedssfeer ligt en waar jouw houden-van in handen van al het andere zwicht.

Wat is houden-van voor jou?

Ik zoek het woord

*Ik zoek het woord*

Ik wil ze in één woord beschrijven:
hoe zijn ze?
Ik neem gewone woorden, steel die uit woordenboeken,
meet, overweeg en onderzoek –
Geen enkel
is geschikt.

Elk moedigste – laf,
elk honendste – nog heilig.
Elk wreedste – te mededogend,
het hatelijkste – te weinig verbeten.

Dat woord moet als een vulkaan zijn,
laat het slaan, steken, afstoten,
als Gods ergste toorn
als kokende haat.

Ik wil dat dat ene woord
doordrenkt is met bloed,
dat als een executiemuur
elk massagraf in zich huisvest.

Laat het nauwkeuriger en duidelijker omschrijven
wie zij waren – alles wat er plaatsvond.
Want dat wat ik hoor,
want dat wat men schrijft –
is te weinig.
Te weinig.

Onmachtig is onze taal,
haar toon plotseling – armzalig.
Met alle kracht van mijn gedachten,
zoek ik dat ene woord –
maar kan het niet vinden.
Het lukt me niet.

auteur: Wislawa Szymborska

In het gedicht geeft Szymborksa woorden aan haar onvermogen om woorden te geven aan wat ze heeft gezien. In de oorlog. Precies de onmacht raakt de lezer, laat de lezer ook met een woord vol onuitgesproken woorden achter.

In de verdiepingsmodule "We've got new stories to tell" zoeken we ook woorden voor een schijnbaar onbeschrijflijk proces van verlies. Verlies van biodiversiteit, verlies van een bewuste relatie met natuur in en om ons heen, verlies van een richtgevend toekomstperspectief in de wetenschap dat de wereld zoals we deze sociaal, economisch en cultureel kennen niet zó voort kan bestaan. Klimaatverandering en onze relatie met natuur staan centraal in de schrijfmodule en deelnemers worden uitgenodigd middels fictie of non-fictie, in eigen, beoefende stijlen, een nieuwe toekomst te verbeelden. Dat mag ook een in woorden bespiegelde zoektocht zijn naar verwerking van wat wás, om dichterbij te komen bij wat kán zijn, zoals ik ook 'op de achtergrond' in Szymborksa's woorden meen te lezen, een echo van toekomstscheppend mededogen bij besef van absoluut leed.

Eén van de krachten van literatuur is dat gevonden woorden voor wat niet beschreven kan worden de gevoelsdeuren openen naar een nieuw wereldbeeld. Woord na woord, zingeving na zingeving.

In een theater

In een theater schuil je
om tot leven te komen
te durven dromen
overgave aan fantasie
en dan oké zijn
met: ik zie, ik zie
wat jij niet ziet

In een theater schuil je niet
om te overleven
daar staan geen bedden
hoor je niet te bidden
zeker niet je laatste adem te geven

In een theater zijn raketten
van woordbeelden
zinnen, handgebaren
donderende muziek aan toe

In een theater leef je
van verwegverhalen
geveinsde daden
overtrokken emotie
liefde voor menselijke expressie

Het theater
een sacrale plek
van raakbaarheid
geen begraafplaats
van verscholen zielen
wie neémt het wrede recht
zo'n toevlucht te vernielen?

In een theater stralen felle lichten
is donkerte een geregisseerde keuze
theaters horen nooit te nimmer
onder het vileine lichtgewicht
van titanium te kneuzen

Op een theater
richt je geen raketten
en dan te weten dat een kind
daar diens schuilplek vindt

Stem geven aan bijna niet te verstemmen emoties. Poëzie helpt, kunst heelt. Oorlogsbeelden verstillen tot klonten onverkropbaar verdriet, ik vind alsnog mijn weg naar een voor mij heilzaam tikkend toetsenbord. Jarenlang vermeed ik het schrijven over deze intensiteit van leed. Ik begrijp wel waarom ik het vermeed. Nu is er een opening, een poging tot zingeving.